Kaarten en plattegronden zijn een belangrijke bron voor de historische kennis van een bepaald gebied.
Fragment van "Nieuwe Caerte Vertoonende den geheelen Alblasserwaard". Gravure van B. Stoopendaal naar tekening van M. van Nispen, 1681. Vianen, Gemeente Archief. (Foto: Utrecht, Gemeentelijke Fotodienst) |
In het bijzonder geldt dat voor polder- en rivierkaarten, die in opdracht van waterschapskolleges gemaakt werden. Dergelijke kaarten bevatten veelal allerlei details, die elders niet te vinden zijn. Dat geldt ook voor een aantal kaarten die in opdracht van het Hoogheemraadschap De Vijfheerenlanden vervaardigd werden.
In 1284 werd voor het gebied, dat vanaf 1428 De Vijfheerenlanden zou genoemd worden, een gemeenschappelijke regeling getroffen over het dijkbestuur en het boezembeheer. De kwestie werd op 11 april 1284 - thans zevenhonderd jaar geleden - bij de kerk van Everdingen geregeld, op een dinsdag in de paasweek.
Fragment van "Kaart van de rivier de Lek van Krimpen tot het Hagesteinsche Schoor" Anonieme gravure naar tekening van M. Bolstra, 1751-1764. Vianen, Gemeente Archief. (Foto: Eigen collectie)
Waarschijnlijk was Hubrecht van Everdingen de motor van het gebeuren. Het kanaal, dat voor een betere afwatering naar de Zederik gegraven werd, heet nog steeds - naar Hubrecht van Everdingen - Huibert. Een sleutelpositie nam Van Arkel in: hij moest goedkeuring geven dat het kanaal door zijn gebied zou lopen. Tegelijkertijd werd de Diefwech verbeterd tot waterkering aan de oostzijde van het gebied: de naam werd veranderd in Diefdijk.
Tot de stichting van het Hoogheemraadschap van De Vijfheerenlanden - koning Willem III verleende op 29 april 1856 goedkeuring - bleef de overeenkomst van 1284 de basis van het dijk- en waterschapsbestuur in dit gebied.
Fragment van "Nieuwe Caert te Vertoonende den geheelen Alblasserwaert". Gravure van B. Stoopendaal naar tekening van A. de Vries, 1716. (Foto: Regionaal archief Dordrecht)
Fragment van "Nieuwe Caert te Vertoonende den geheelen Alblasserwaert". Gravure van B. Stoopendaal naar tekening van A. de Vries, 1716. Vianen, Historische Vereniging "Het land van Brederode"(Foto: Eigen collectie)
"Nieuwe Kaarte Vertoonende den Geheelen Alblasserwaardt". Gravure van J. Keyser naar tekening van A. de Vries, omstreeks 1740. Vianen, Historische Vereniging "Het Land van Brederode". (Foto: Eigen collectie) |
De kaarten, die in opdracht van de waterschapskolleges gemaakt werden, waren van het grootste belang voor het technische en administratieve beheer. Percelen dienden bijvoorbeeld nauwkeurig vastgelegd te worden ten behoeve van de belastingen die geheven werden, onder meer om aanleg en onderhoud van dijken te financieren. De talrijke katastrofale overstromingen in de 18de eeuw dwongen de waterschapskolleges tot het nemen van maatregelen. Met het oog op de verbetering van de rivierbeddingen werden toen kaarten van de rivieren en rivieroevers gemaakt, onder meer door bekende landmeters, zoals Nicolaas Cruquius en zijn leerling Melchior Bolstra.
Figuren als Cruquius en Bolstra brachten, onder meer door de waterpassing die nodig was voor het maken van rivierkaarten, een nieuw element in de kartografie. De betekenis ervan werd internationaal onderkend.
Kaart van de Alblasserwaard. Gravure van S. Stoopendaal naar tekening van A. de Vries. 1767 (Foto: Universiteitsbibliotheek Utrecht)
"Kaart van de Graafschappen Buuren en Culemburg". Anonieme gravure naar tekening van J. Perrenot, uitgegeven door Covens en Mortier, Amsterdam 1761. Vianen, Historische Vereniging "Het Land van Brederode". (Foto: Eigen collectie)
"Nieuwe Kaart van de Vijf Heeren Landen", uitgegeven door Reinier en Josua Ottens(1), Amsterdam 1741. (Foto: Universiteitsbibliotheek Utrecht) |
Niet zelden hebben waterschapskaarten een representatieve funktie. De grote wandkaarten - kompleet met familiewapens van de bestuursleden van het waterschapskollege - waren een afstraling van de waardigheid, die het waterschapskollege zich toedacht.
Voordat de Vijfheerenlanden werden afgebeeld op kaarten van Melchior Bolstra en Abel de Vries, werd het gebied al in 1681 door Mattheus van Nispen weergegeven op een grote kaart van de Alblasserwaard. Van Nispen, die landmeter was van de Alblasserwaard en tevens werkte voor de Rekenkamer van Holland, schreef ook een leerboek, "De beknopte Land meet-konst", uitgegeven te Dordrecht in 1662.
Een aparte vermelding verdient de kaart die door Mr Jacob Perrenot uit Culemborg gemaakt werd en in 1761 te Amsterdam uitgegeven bij Covens en Mortier. De Vijfheerenlanden komen op die kaart voor met de graafschappen Buren en Culemborg. Covens en Mortier gaven ook al in 1741 een "Nieuwe Kaart van de Vijf Heeren Landen" uit.
Dit artikel is overgenomen uit het tijdschrift nr 3/4, 9de jaargang 1984, 'Eeuwenoude kaarten en plattegronden van Vianen en de Vijfherenlanden'. Auteurs: J.A.L. de Meyere en J.M.M. Ruijter. Het volgende artikel is: De 19de eeuw. Voor het overzicht van alle artikelen zie: 'Kaarten en plattegronden van Vianen en de Vijfheerenlanden’.
Meer over: waterstaakundige kaarten bij de universiteitsbibliotheek van utrecht, Cruquius, Bolstra, Covens en Mortier.
Noot (1): In de oorsprokelijke text is er sprake van dat Covens en Mortier de nieuwe kaart van de Vijf Heeren Landen hebben uitgegeven in 1741. In de toelichting bij de kaart in de universiteitsbibliotheek (klik op 'Full view of record') staat dat Covens en Mortier deze kaart pas in 1784 hebben uitgegeven.