De "Gouden eeuw" - de term werd reeds gebruikt - is in Nederland ingeburgerd als synoniem voor de 17de eeuw.

Die eeuw was zeker niet op alle terreinen glansrijk, maar in elk geval gold dat wel voor de kartografie. In Amsterdam was - zeker na de Val van Antwerpen in 1585 - een elite van kartografen en graveurs te vinden.

In hun winkels waren atlassen, kaarten, zeegidsen, en nieuwskaarten, maar ook globes en allerlei instrumenten te vinden, zoals astrolabia bijvoorbeeld. En letterlijk was dat in allerlei maten en gewichten: van een reuzenatlas in luxueuze banden tot een eenvoudige atlas in pocket-formaat; van een kolossale wandkaart tot een bescheiden kaartje op handformaat.

Kaart van Utrecht. Gravure, uitgegeven door W.J. Blaeu, omstreeks 1630. Vianen, Gemeente Archief. (Foto: Rijksmuseum)

Blaeu is op kartografisch gebied te Amsterdam in de 17de eeuw wel de meest bekende naam. Het bedrijf werd opgezet door Willem Jansz. Om verwarring te voorkomen met zijn konkurrent Janssonius - hun beider namen leken té veel op elkaar voegde Willem Jansz aan zijn eigenlijke naam de in zijn familie voorkomende bijnaam Blaeu toe.

Globes van Blaeu RijksmuseumTwee globes van W.J. Blaeu, 1603 (Foto Rijksmuseum Aardeglobe en Hemelglobe)
 

Willem Jansz Blaeu werd geboren te Uitgeest bij Alkmaar in 1571. Van 1594 tot 1596 ging hij in de leer bij de beroemde astronoom Tycho Brahe die op het eiland Hveu, in de Sont, een eigen observatorium had. Na zijn terugkeer in Nederland, zette Willem Jansz Blaeu te Amsterdam een handel op in globes, kaarten en nautische instrumenten. Dit bedrijf zou uitgroeien tot een van de grootste, maar ook belangrijkste wereldcentra op kartografisch gebied in de 17de eeuw.

Blaeu had bij Brahe onder meer globes leren maken. In 1599 bracht hij te Amsterdam - hij woonde toen "Op de Lastage aen de Waelcant - zijn eerste aardglobe uit; in 1603 volgde zijn hemelglobe.

Atlassen - waardoor de Blaeu's beroemd zouden worden - verkocht Willem Jansz vóór 1630 niet. In 1629 kocht Blaeu uit de nalatenschap van een andere grote konkurrent, Jodocus Hondius, meer dan dertig koperplaten, die de basis werden voor de Blaeu atlas uit 1630.

K003

Plattegrond van Vianen. Gravure, uitgegeven door J. Blaeu, 1652. Vianen, Gemeente Archief. (Foto eigen collectie)

Na het overlijden van Willem Jansz Blaeu in 1638 bouwde zijn zoon Joan het bedrijf verder uit. Dit bereikte een hoogtepunt omstreeks 1665 met de uitgave van de "Atlas Major". Naast deze negendelige atlas waren - desnoods op dezelfde wijze ingebonden - nog twee stedenboeken van de Nederlanden te verkrijgen: "Toonneel Der Steden van 'S Konings Nederlanden" (de Zuidelijke Nederlanden) en "Toonneel Der Steden Van De Vereenighde Nederlanden" (de Noordelijke Nederlanden).

Blaeu's "Atlas Major" behandelde de gehele, toen bekende wereld; de beide stedenboeken, die in 1649 klaar waren maar eerst in 1652 verspreid werden, beperkten zich tot de Nederlanden. Onder de plattegronden, die daar te vinden zijn, bevindt zich ook die van Vianen. Blaeu's "Atlas Major" - inklusief de stedenboeken - was een gigantische onderneming. Voor een groot deel werd echter gebruik gemaakt van bestaand materiaal, weliswaar in sommige gevallen hier en daar wat bijgewerkt en opgelapt. Een fraai staaltje van de praktijken, die toen werden toegepast, is aan de hand van enkele, op het eerste gezicht identieke plattegronden van Vianen vrij goed te volgen. De attente kijker zal de verschillen - hoe klein ook - beslist ontdekken.

De plattegrond van Vianen, zoals Blaeu die gebruikte, is gebaseerd op Marcus Zuerus Boxhorn's "Theatrum Hollandiae", dat in 1632 te Amsterdam bij Henricus Hondius verscheen. In 1634 volgde een Nederlandse editie: "Tonneel ofte Beschrijvinghe des landts ende steden van Hollandt ende West-Vrieslandt". Het is beslist niet verwonderlijk dat bij Blaeu dezelfde afbeeldingen te vinden zijn: hij had de koperplaten, die Hondius gebruikt had, opgekocht!

Plattegrond Vianen F de Wit

Plattegrond van Vianen. Gravure, uitgegeven door F. de Wit, 1698, Particulier bezit. (Foto: Nationale bibliotheek)

In 1672 woedde er een grote brand in de drukkerij van Blaeu. Een jaar later overleed Joan Blaeu. Het bedrijf werd weliswaar voortgezet, maar de glorie ging tot de verleden tijd horen. In 1695 werd de inventaris van de drukkerij geveild. De koperplaten, die de brand overleefden, kwamen toen in handen van Frederick de Wit. Deze gaf in 1698 een stedenatlas uit, waarin onder meer de plattegrond van Vianen te vinden is. Die plattegrond is praktisch dezelfde als bij Blaeu, echter thans met de naam F. de Wit eraan toegevoegd!

Maar nog vóór De Wit was diezelfde plattegrond van Vianen - met een kleine wijziging - op de markt gebracht door Joannes Janssonius. Janssonius liet na de publikatie van de "Atlas Major" van Blaeu, onder dezelfde titel een reeks kaartenboeken verschijnen. En ook publiceerde hij in 1657 een stedenatlas. Van de plattegronden die in die atlas voor komen, waren er een aantal praktisch aan die van Blaeu gelijk. Onder meer was dat het geval met de plattegrond van Vianen!

De naam Blaeu is een begrip. Een bericht, heden ten dage, dat een atlas van Blaeu te koop is, spreekt al tot de fantasie. Maar ook in vroegere eeuwen was "een Blaeu" een begrip. Na de tweedaagse zeeslag in 1666 kreeg Michiel Adriaensz de Ruyter als dank de "Atlas Major" van Blaeu ten geschenke.

janssonius plattegrond

Plattegrond van Vianen. Gravure, uitgegeven door J. Janssonius, 1657. Amsterdam, Historische Scheepvaartmuseum. (Foto: Amsterdam, Historisch Scheepvaart- museum)

De betiteling "kaart van Blaeu" is zo ingeburgerd dat praktisch niemand stil staat bij het feit dat "een Blaeu" bijvoorbeeld ook "een De Wit" kan zijn. Even ongenuanceerd is de gedachte, dat een "kaart van Blaeu" een perfekte weergave van de situatie in die tijd zou zijn. De plattegronden van Blaeu zijn niet altijd even korrekt. Blaeu's kaart van Vianen dient nog grondig bestudeerd te worden teneinde te kunnen vaststellen hoe nauwkeurig - of onnauwkeurig - deze plattegrond is.


Dit artikel is overgenomen uit het tijdschrift nr 3/4, 9de jaargang 1984, 'Eeuwenoude kaarten en plattegronden van Vianen en de Vijfherenlanden'. Auteurs: J.A.L. de Meyere en J.M.M. Ruijter. Het volgende artikel is: Joan Blaeu geportretteerd door Jan van Rossum. Voor het overzicht van alle artikelen zie: 'Kaarten en plattegronden van Vianen en de Vijfheerenlanden’.

Meer over: Willem Blaeu, Frederik de Wit, Johannes Janssonius.

We use cookies

Wij gebruiken cookies op onze web site. Sommigen zijn essentieel voor het correct functioneren van de site, terwijl anderen ons helpen om de site en gebruikerservaring te verbeteren (tracking cookies). U kan zelf kiezen of u deze cookies wil toestaan of niet. Let op dat als u onze cookies weigert mogelijk niet alle functies van de site beschikbaar zijn.