Van Deventer en sGrooten

De kaarten die in de 16de eeuw vervaardigd werden door Jacob van Deventer en Christiaan sGrooten

nemen een zeer belangrijke plaats in in de geschiedenis van de kartografie. Beiden maakten ze in de Nederlanden kaarten voor strategische doeleinden. Jacob van Deventer moet aan het begin van de 16de eeuw geboren zijn te Deventer of in de buurt van die stad. In 1520 werd hij ingeschreven aan de universiteit te Leuven. In 1542 huurt hij een huis te Mechelen. In die jaren ontving hij van Karel V de titel "keizerlijk geograaf", een titel die na de troonsafstand van de keizer in 1555 gekontinueerd werd als "koninklijk geograaf". Van Deventer is in 1575 te Keulen overleden.

In de periode 1536 - 1545 vervaardigde Van Deventer in opdracht van het landsbestuur provinciekaarten van de Nederlanden; daarna ontving hij opdracht om steden in kaart te brengen. Tussen 1555 en 1572 maakte Van Deventer ongeveer driehonderd plattegronden van steden in de Nederlanden. Van geen enkel land bestaat een dergelijke serie stadsplattegronden, die alle volgens dezelfde methode, op dezelfde schaal en met dezelfde oriëntatie vervaardigd zijn. Van Deventer maakte van de diverse steden twee soorten plattegronden: een "gewone" en een "nette". Van sommige steden - van Antwerpen, Breda en Maastricht bijvoorbeeld - is geen van de beide exemplaren bewaard gebleven, terwijl van andere steden de beide versies bewaard zijn. Dat is onder meer het geval voor Vianen.

De "gewone" stadsplattegronden van Van Deventer doken in 1859 op te Den Haag op een veiling bij Martinus Nijhoff. De partij werd omschreven als collection importante de 152 cartes et fragmentes de cartes dess. et col. dans Ie 16e siècle (belangrijke verzameling van 152 getekende en gekleurde 16de eeuwse kaarten en fragmenten van kaarten), maar het kapitale belang werd niet herkend: Frederik Muller kocht alle kaarten voor een totaal bedrag van f 50,-! In 1865 kwam de archivaris van Leeuwarden, W. Eekhoff, tot de ontdekking dat het om de originele Van Deventer-plattegronden ging. Eekhoff kocht - ook voor een prikje! - de kaarten bij Muller, en bracht de Noord-Nederlandse stadsplattegronden onder in de rijksarchieven en de Zuid-Nederlandse in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel.

Toen Eekhoft zijn belangrijkste vondst deed, was men nog onwetend van het bestaan van de tweede serie plattegronden van Van Deventer: de "nette" exemplaren. Ze werden ontdekt door de Belg Charles Ruelens, en bevinden zich in de Biblioteca Nacional te Madrid. Deze kaarten - met Latijnse opschriften - werden in drie banden ingebonden en na het overlijden van Jacob van Deventer in 1575 opgestuurd aan Filips II. Van de drie banden zijn er slechts twee - met in totaal 180 kaarten - teruggevonden.

Voor Van Deventer was het er in eerste instantie niet om te doen fraai ogende plattegronden te maken; ze moesten nauwkeurig en betrouwbaar zijn. Ze waren immers bedoeld om door de legers van Filips II gebruikt te worden tijdens hun tochten door de Nederlanden. Vandaar dat alleen de militair relevante gegevens duidelijk aangegeven zijn: land- en waterwegen, verdedigingswerken (stadspoorten, -muren en -wallen) en belangrijke gebouwen (kerk, stadhuis en kasteel). Voor de plattegrond van Vianen - het opmeten van Vianen moet minstens twee weken in beslag genomen hebben - heeft Van Deventer ook bijzondere aandacht besteed aan Vreeswijk: van oudsher was de vlek Vianen - Vreeswijk een uiterst strategisch punt.

Christiaan sGrooten is in artistiek opzicht de meerdere van Jacob van Deventer, maar moet het onderspit delven in wetenschappelijk opzicht. sGrooten geeft meer details, maar deze berusten vaak op fantasie. De situering van de land- en waterwegen is onbetrouwbaar. Dat is nogal vreemd, zeker wanneer men bedenkt, dat de kaarten van sGrooten - evenals dat het geval bij Van Deventer was - bestemd waren voor militaire doeleinden. Hij ontving de opdracht van het landsbestuur in 1568. Een deel van de kaarten is bewaard gebleven in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel; een ander deel - waarvan de kaarten bijgewerkt en gekorrigeerd zijn - berust in de Biblioteca Nacional te Madrid. sGrooten is omstreeks 1530 in Sonsbeek bij Xanten geboren. Hij is in 1603 of 1604 te Kalkar overleden.

De kaarten van Van Deventer én van sGrooten werden waarschijnlijk nooit gebruikt voor het doel waarvoor ze gemaakt waren: ze kwamen te laat in handen van Filips II!

Dit artikel is overgenomen uit het tijdschrift nr 3/4, 9de jaargang 1984, 'Eeuwenoude kaarten en plattegronden van Vianen en de Vijfherenlanden'. Auteurs: J.A.L. de Meyere en J.M.M. Ruijter. Het volgende artikel is: Militaire kaarten. Voor het overzicht van alle artikelen zie: 'Kaarten en plattegronden van Vianen en de Vijfheerenlanden’.

Meer over Chr. sGrooten en J. van Deventer. Bij de Bibliotheka Nacianal Espana: stadsplattegronden van de noordelijke Nederlanden, stadsplattegronden van de zuidelijke Nederlanden.